Mô tả

Khỉ vàng có thân màu nâu, phần mông, hai bên hông và đùi màu nâu đỏ, nhìn chung, toàn thân màu nâu vàng[8]. Con trưởng thành mặt có màu đỏ. Lông trên đỉnh đầu ngắn, phía sau thân màu nâu nhạt hơn phía trước. Đuôi có độ dài trung bình ngắn hơn 3/4 chiều dài đầu và thân, được phủ một lớp lông tốt. Vùng mông ngoài và đùi có màu hung đỏ, da quanh chai mông tròn, không có lông. Khỉ cái mang thai khoảng 6 tháng, đẻ một con và nuôi con nhỏ bằng sữa. Tuy nhiên, cũng có trường hợp khỉ cái đẻ sinh đôi. Khỉ vàng 4 tuổi là trưởng thành, chúng có tuổi thọ trung bình 25 năm[9]. Chúng là loài hoạt động ban ngày, phần lớn dưới đất, một phần trên cây. Tuổi thành thục từ 42-48 tháng, thời gian mang thai 164 ngày. Khoảng cách giữa các lần sinh 12-24 tháng. Thời gian sống 29 năm Thời gian sinh sản trong năm khoảng 3-6 tháng. Khỉ có tuổi thọ khoảng 25 năm, có con sống được đến 30 năm[5].

Hiện trên đảo Rều ở Việt Nam có khoảng 1.000 con khỉ các loại được nuôi, sinh sống trong điều kiện bán hoang dã, khỉ ở đây là giống khỉ lông vàng đuôi ngắn, phân loài khỉ vàng này có cơ thể tương đối sạch, ít bị nhiễm các mầm bệnh hơn các loài khỉ khác, Cơ thể sinh học của loài khỉ gần giống với người nên dễ nhiễm những căn bệnh giống người, mỗi năm trên đảo có khoảng 150 khỉ con được ra đời. Khỉ trên đảo là giống lông vàng đuôi ngắn, tuổi thọ trung bình khoảng 30 năm. Khỉ mẹ mang thai 6 tháng và có thể đẻ 7-10 lứa. Khỉ trên đảo sống theo đàn khoảng 30-50 con, mỗi đàn có một khỉ chúa là con đực to lớn, khoẻ nhất. Mỗi khỉ chúa thường sở hữu 3-4 con cái[10].

Khỉ được chọn ra để chiết vắc-xin thường là khỉ con một năm rưỡi đến hai năm tuổi, có trọng lượng khoảng 2,5 kg (khỉ trưởng thành nặng trung bình từ 6–7 kg, có con nặng tới 13 kg)[5]. Những chú khỉ đủ tiêu chuẩn được lựa chọn tiến hành nghiên cứu là những chú khỉ trong độ tuổi 1,5 - 2 năm tuổi, cân nặng từ 1,5 – 2 kg và thường chọn khỉ đực để nghiên cứu vì khỉ cái còn dùng để sinh sản. Trung bình khỉ đẻ 1con/lứa, khi còn sung sức thì 1 năm/1 lứa, sau đó thì cứ 2 - 3 năm/lứa. Một khỉ cái một cuộc đời chỉ đẻ được từ 7 - 10 lứa. Tuổi thọ trung bình của khỉ vàng là 30 tuổi. Khi 4 tuổi là những chú khỉ bắt đầu vào tuổi tình yêu[11].

Tập tính

Trong tự nhiên, khỉ vàng sống thành nhóm tới 50 cá thể. Chúng sống theo từng bầy, mỗi bầy có một khỉ chúa[11]. Cấu trúc đàn dạng nhiều đực, nhiều cái. Trong đêm thường con cái sống tập thể. Con đực đầu đàn tuy có dẫn đầu nhưng thường ở phía ngoài của nhóm. Thông thường, số lượng cá thể trong đàn thường lớn 10-50 con có khi tới 90 con. Khi chúng kêu tiếng “hu hi hu hi” là tiếng gọi bầy đàn đến lấy thức ăn, tiếng “chí chóe” là tiếng mâu thuẫn đang có xô xát, tiếng “cách cách” của khỉ chúa là tiếng báo hiệu cho bầy đàn có nguy hiểm[11]. Riêng tại đảo Rều, Đàn khỉ trên đảo chia thành nhiều bầy, mỗi bầy do một chú khỉ đực trưởng thành thống lĩnh cư trú một vùng[4] Khỉ thường sống theo đàn khoảng 30 - 50 con/đàn, mỗi đàn có một con đầu đàn gọi là khỉ chúa, là con khỉ đực to lớn và có sức khoẻ nhất trong đàn. Mỗi khỉ chúa thường sở hữu đến 3 - 4 khỉ cái.

Khỉ vàng cũng tham vọng tranh giành quyền lực, cũng yêu thương mãnh liệt, cũng thù, ghét, đau buồn khi đồng loại qua đời. Những đêm trăng sáng chúng cả đảo mất ngủ với khỉ, bởi có trăng chúng đi chơi suốt đêm. Chúng nô đùa, con nào có bạn tình rồi thì cùng ngồi áp vào nhau ngắm trăng. Trước khi chết vì già hay ốm đau, khỉ thường tìm đến máng nước của trạm xây ở khu vực nhà ăn của khỉ, để uống ngụm nước cuối cùng trong đời rồi chết ở đó. Có con khỉ yếu quá không về được với máng nước, được đàn khỉ khênh về. Có khi con khỉ chết được mang chôn, đàn khỉ cũng kéo đến bên mộ ngồi thần ở đó mấy hôm, trông dáng vẻ rất buồn rầu[5].

Khỉ ở đảo Rều thông minh và nó cũng có linh cảm như con người, khi bắt chúng để chuẩn bị hiến thân nó cũng khóc cũng buồn rầu và sợ hãi, những khi cho nó uống thử vaccin thì nhiều con cũng gan lỳ, phản đối lắm nhưng nó cũng biết nhìn vào ánh mắt của cán bộ để xử sự. Mỗi lần phải bắt khỉ con thì thấy sự quấn quýt của mẹ con khỉ, khỉ mẹ đều giữ chặt con không cho ai đụng đến. Khi đã bị mất con, khỉ mẹ sẽ hằn học với cả những người coi sóc hằng ngày, buồn bã một thời gian dài[4]. Tình mẫu tử của khỉ rất đặc biệt, sẵn sàng hy sinh tính mạng để bảo vệ con. Nếu khỉ con không may bị bệnh mà chết, khỉ mẹ vẫn ôm xác trong lòng không rời, rất lâu sau mới mang chôn ở gốc cây[10]. Chúng là khỉ bán tự nhiên nên cũng có nhiều thay đổi trong tập tính so với khỉ tự nhiên hoàn toàn, như thời gian sinh sản thay đổi, bản năng đấu tranh sinh tồn cũng hiền hơn khỉ trong tự nhiên vì chúng không phải đi kiếm thức ăn. Nhưng khi mình không có thiện cảm với nó, giả vờ hù dọa, nhử thức ăn thì lần sau không bao giờ có thể lại gần được nó[11].

Có những cuộc tranh giành ngôi vị đầu đàn giữa hai con khỉ lớn trong đàn. Chúng xông vào cắn xé nhau rất mãnh liệt, chúng nhảy tót lên cây rồi đuổi nhau. Cả một vùng rừng cây náo động bởi hàng trăm con khỉ cùng đu mình, những cành cây rung ào ào như gặp bão. Tiếng khỉ kêu chí choé rồi khuất xa dần. Cuộc chiến như thế này thường diễn ra, được coi như một cuộc “bầu chọn” khỉ chúa trong đàn khỉ. Khỉ chúa đều là khỉ đực to lớn, bởi ngoài việc có sức khoẻ bảo vệ đàn, khỉ chúa còn phải đảm bảo thoãn mãn tình dục cho các khỉ cái trong đàn. Khỉ chúa tìm cách sở hữu tất cả các khỉ cái còn trẻ và loại bỏ các con đã già. Các con khỉ đực khác trong đàn chỉ được phép quan hệ với các con khỉ do khỉ chúa loại ra[5].

Địa vị của khỉ chúa cũng không được ổn định. Khỉ chúa tham lam giành hết các con cái mà nó thích trong đàn, lại bạc tình loại bỏ các con khỉ mà nó đã chán, nên khỉ chúa thường bị các con khỉ đực trong đàn và bị ngay các con khỉ thê thiếp của nó ghen ghét. Lũ khỉ cái khi có cơ hội là hùa vào một phe với con khỉ đực mới nổi, đánh đuổi con khỉ chúa ra khỏi đàn để “bầu” vị trí lãnh đạo mới. Con khỉ chúa mới cũng không bao giờ dùng lại đám “thê thiếp” của khỉ chúa cũ, nhưng đám khỉ cái cũng không vì thế mà phật lòng, bù lại chúng được tự do tìm bạn tình. Con khỉ bại trận tuy đã mất vị trí thống lĩnh, nhưng thường nó cũng không chịu dưới trướng con khỉ nào. Nó sống lang thang cô độc và thường tỏ ra xấu tính, hay ăn trộm thức ăn trong nhà bếp của các cán bộ trên đảo, hoặc trêu ghẹo bắt nạt khỉ con, khỉ cái[5].

Chế độ ăn

Thức ăn chủ yếu của chúng là quả, hạt, lá, nõn cây, cỏ, một số bộ phận khác của cây và một số động vật không xương sống. Gần 100 loài cây được dùng làm thức ăn. Khi nuôi nhốt, tùy vào lịch trong tuần mà sẽ bổ sung trái cây tráng miệng theo mùa cho khỉ như chuối, táo, lê, dưa hấu[4]. Thức ăn của khỉ nuôi là gạo, đỗ đen, đỗ tương, lạc (đậu phộng) nấu chín kèm theo các loại hoa quả, mùa nào thức ấy. Hoa quả ăn theo mùa nào thức đấy mùa mía cho ăn mía đen, mía thuốc; dưa hấu, cam, ổi xanh, chuối xanh. Thức ăn mà khỉ vàng này thích ăn nhất là hai loại quả: chuối xanh, trứng gà (hút sống)[11]. Riêng chế độ dinh dưỡng phải chú ý tùy theo mùa. Mùa tình yêu phải cho ăn hoa quả nhiều hơn bình thường (thường mùa tình yêu của khỉ là vào khoảng tháng 8 âm lịch, tức tháng 9-10 dương lịch). Thậm chí có những mùa tình yêu của khỉ, còn cho thêm cả giá đỗ vào thức ăn của chúng.

Ngày cho khỉ ăn hai lần vào 9h và 13h30[10] Trong bữa ăn, khỉ chúa, khỉ cái và khỉ con ăn vòng trong còn các con khỉ khác ăn vòng ngoài[5]. Khi cho khỉ ăn cũng phải rất chú ý, nếu không sẽ có những con khỉ bị đói. Tập tính của khỉ là đi theo bầy, bầy nào có khỉ chúa mạnh nó sẽ đi tranh địa phận và ăn trước, ăn no nê, sau đó đàn yếu mới được vào ăn những thức ăn còn lại. Nếu thấy thức ăn bị hết sạch có nghĩa là sẽ có con khỉ bị đói. Thường thì khỉ mang thai 6 tháng. Vào mùa sinh sản cũng phải chú ý cho ăn nhiều hoa quả hơn bình thường để khỉ cái có chất cho con bú[11].

Hàng ngày, các cán bộ trên đảo Rều cho khỉ ăn 2 bữa cơm gạo lứt và chuối, khi đó vai trò của khỉ chúa được thể hiện rõ. Khỉ chúa thường ăn trước cùng với khỉ cái và khỉ con rồi mới đến các con khác. Khi phát hiện khỉ của đàn khác đến quấy phá, khỉ chúa tỏ rõ là con thống trị, nó canh cho cả đàn ăn no nê rồi ăn sau cùng. Khỉ ở đào Rều chia nhau ra thành những đàn nhỏ, mỗi đàn khoảng 30-50 con. Đàn khỉ đông hay ít phụ thuộc vào khỉ chúa mạnh hay yếu. Đàn khỉ có khỉ chúa mạnh hơn có nhiều lợi thế, khi ăn chúng được ăn trước, đàn khỉ khác cứ đứng thập thò bên ngoài đợi đàn khỉ mạnh ăn xong mới đến lượt[5].